ماده 1002 قانون مدنی در تعریف اقامتگاه بیان می دارد اقامتگاه هر شخص عبارت است از محلی که شخص در آنجا سکونت داشته و مرکز مهم امور او نیز آنجا باشد . اگر محل سکونت شخص غیر از مرکز مهم امور او باشد ، مرکز مهم امور او اقامتگاه محسوب می شود . اقامتگاه اشخاص حقوقی مرکز عملیات آنها خواهد بود .
مطابق ماده 1003 قانون مدنی هیچ کس نمی تواند بیش از یک اقامتگاه داشته باشد.
فایده و اهمیت اقامتگاه
1. دادگاه صالح برای رسیدگی به دعاوی ، اصولا دادگاه اقامتگاه خوانده است .
2. دعاوی و امور راجع به ورشکستگی ، به دادگاه اقامتگاه تاجر ورشکسته ارجاع می شود مانند: دعاوی توقف و تعیین مدیر تصفیه .
3. دادگاه صالح برای رسیدگی به حجر و تعیین قیم و امور قیمومیت ، دادگاه اقامتگاه محجور است .
4. امور راجع به غایب مفقود الاثر ، از قبیل نصب امین برای اداره اموال او ، با دادگاه حقوقی آخرین اقامتگاه غایب است .
5. ابلاغ اظهارنامه ، دادخواست ، احضاریه ، اخطاریه ، اجرائیه ، رای دادگاه و دیگر برگ های دادرسی ، اغلب در اقامتگاه شخص به عمل می آید .
6. هر گاه اقامتگاه اصحاب دعوی خارج از کشور باشد ، کلیه مواعد قانونی ( موعد رفع نقص دادخواست یا اعتراض به نظر کارشناس ) دو ماه خواهد بود و در صورتیکه اشخاص مقیم در ایران باشند ، مدت کمتری می باشد .
7. در نظر گرفتن مسافت و مدت حضور طرفین دعوی که اقامتگاه آنها در خارج از مقر دادگاه می باشد .
8. در کلیه اسناد رسمی باید اقامتگاه متعاملین به وضوح قید شود .
اقسام اقامتگاه
1. اقامتگاه اختیاری یا ارادی
2. اقامتگاه اجباری
3. اقامتگاه انتخابی یا قراردادی
1- اقامتگاه اختیاری یا ارادی
اقامتگاه اختیاری یا ارادی جایی است که شخص به میل و اختیار و اراده خود به عنوان محل سکنا و مرکز مهم امور خویش انتخاب می کند و اگر مرکز مهم امور ، غیر از محل سکونت انتخابی شخص باشد ، اقامتگاه او مرکز مهم امور او است .
2- اقامتگاه اجباری
اقامتگاه اجباری ، اقامتگاهی است که قانون برای بعضی از اشخاص با در نظر گرفتن ارتباط و وابستگی آنان به شخص دیگر یا از نظر شغل و مقام آنان به اجبار تعیین می کند .
اشخاص دارای اقامتگاه اجباری به ترتیب زیر است :
الف ) زن شوهردار .
ب ) محجور .
ج ) مامورین دولت .
د ) افراد نظامی .
ه ) خدمه .
الف ) زن شوهردار
اقامتگاه زن شوهر دار همان اقامتگاه شوهر است . در چهار مورد اقامتگاه زن ، غیر از اقامتگاه شوهر است :
1. در موردی که شوهر اقامتگاه معلومی نداشته باشد .
2. در موردی که زن به موجب عقد نکاح ، حق تعیین مسکن داشته و مسکن جداگانه اختیار کرده باشد .
3. اختیار کردن مسکن توسط زن بعد از وقوع نکاح با رضایت و توافق شوهر .
4. در موردی که بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زن باشد و زن با اجازه دادگاه ، مسکن جداگانه اختیار کرده باشد .
اقامتگاه زن ناشزه :
زن ناشزه ، زنی است که نافرمانی کرده و وظایف خود را انجام نمی دهد . چون نشوز بر خلاف قانون است ، اقامتگاه قانونی زن ناشزه همان اقامتگاه شوهر است .
ب ) محجور
محجور کسی است که به علت صغر سن یا نقص قوای دماغی از تصرف آزادانه در اموال و اداره امور حقوقی خود ممنوع است .
اقامتگاه صغر یا محجور ، همان اقامتگاه ولی و قیم آنها است .
اقامتگاه زن شوهردار محجور :
چون وابستگی زن به شوهر از لحاظ روابط زوجیت و حقوق و تکالیف ناشی از آن بیشتر از وابستگی زن به ولی یا قیم است ، اقامتگاه زن شوهردار محجور ، همان اقامتگاه شوهر است .
تاثیر حجر شوهر بر اقامتگاه زن :
هرگاه زن ، صغیر و تحت ولایت باشد و شوهر بعد از عقد نکاح دیوانه شود و حکم حجر او از دادگاه صادر شود ، بنابراین ریاست شوهر بر خانواده زایل می شود و اقامتگاه زن ، اقامتگاه ولی خود خواهد بود .
ج ) مامورین دولت
اقامتگاه مامورین دولتی ، محلی است که در آنجا ماموریت ثابت دارد . بنابراین هرگاه ماموری برای بازرسی و یا انجام دادن ماموریتی بطور موقت به شهر دیگری اعزام شود و یا به مسافرت برود ، اقامتگاه او تغییر نخواهد کرد .
د ) افراد نظامی
اقامتگاه افراد نظامی که در ساخلو هستند محل ساخلوی آنهاست . ساخلو به معنای پادگان است .
ه ) خدمه
اگر اشخاص کبیر که معمولا نزد دیگری کار یا خدمت می کنند ، در منزل کارفرما یا مخدوم خود سکونت داشته باشند ، اقامتگاه آنها همان اقامتگاه کارفرما یا مخدوم آنها خواهد بود .
3- اقامتگاه انتخابی یا قراردادی
اقامتگاه انتخابی یا قراردادی ، اقامتگاه خاصی است که طرفین معامله برای اجرای تعهدات یا دعاوی ناشی از قرارداد یا ابلاغ اوراق دادرسی مربوط به آن انتخاب می کنند . اقامتگاه قراردادی غالبا محلی است که شخص به آن بستگی پایداری ندارد و مرکز مهم امور او محسوب نمی شود و فقط اراده طرفین قرارداد است که به آن عنوان اقامتگاه می دهد .
آثار تعیین اقامتگاه انتخابی :
1. برای دادگاه اقامتگاه انتخابی ، جهت رسیدگی به اختلافات مربوط به قرارداد ، ایجاد صلاحیت می نماید و خواهان را از رجوع به دادگاه اقامتگاه خوانده معاف می دارد .
2. به شخصی که احیانا اقامتگاه انتخابی شخص دیگری نزد او تعیین شده است وکالت می دهد که اوراق دادرسی را به جای صاحب اقامتگاه دریافت کند .
3. در صورت تغییر محل سکونت شخص اصولا اقامتگاه انتخابی قبلی معتبر خواهد بود .
